ارائه مدل جنبه‌های تاریک سازمان مبتنی بر نظریه تعامل‌گرایی اجتماعی در نظام آموزش عالی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری،گروه مدیریت دولتی، دانشکده علوم تربیتی و مدیریت،دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن،تهران،ایران.

2 استادیار،گروه مدیریت دولتی،دانشکده مدیریت،دانشگاه هوایی شهید ستاری،تهران،ایران.

3 استادیار،گروه علوم تربیتی ومدیریت ،دانشکده مدیریت،دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، تهران، ایران.

چکیده

زمینه و هدف: جنبه‌های تاریک سازمانی، بخش جدایی‌ناپذیری از هر سازمان است و تمام جنبه‌های سازمان را دربرمی‌گیرد. نظریه تعامل‌گرایی اجتماعی نیز به بررسی رفتارها و تعاملات انسان‌ها در زندگی اجتماعی می‌پردازد. بر این اساس، هدف این پژوهش ارائه مدل جنبه‌های تاریک سازمان در نظام آموزش عالی، مبتنی بر نظریه تعامل‌گرایی اجتماعی است.
روش‌شناسی: نوع پژوهش از نظر هدف، کاربردی و توسعه‌ای، از لحاظ روش اجرا توصیفی ـ اکتشافی و از لحاظ نوع داده‌ها کیفی محسوب می‌شود. نمونه مشارکت‌کنندگان در پژوهش، 15 نفر از خبرگان علمی و صاحب‌نظران حوزه مدیریت آموزش عالی استان فارس بودند که با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند. گردآوری داده‌ها با ابزار مصاحبه انجام شد. مصاحبه‌ها تا زمان دستیابی به مرحله اشباع نظری ادامه یافت و این اشباع بعد از 12 مصاحبه به دست آمد. داده‌ها نیز با استفاده از رویکرد نظریه‌پردازی داده‌بنیاد، طی سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی تحلیل شدند.
یافته‌ها: تعداد 118 مفهوم از کدهای باز مصاحبه‌ها در قالب 24 مقوله فرعی و 12 مقوله اصلی دسته‌بندی شدند که به‌صورت مدل پارادایمی در قالب شش طبقه اصلی قرار گرفتند که عبارت‌اند از: شرایط علی (علل سازمانی و علل فردی)، زمینه‌ای (محیط درون‌سازمانی و محیط برون‌سازمانی)، مداخله‌گر (ویژگی‌های کارکنان و ویژگی‌های مدیران)، پدیده محوری (جنبه‌های تاریک سازمانی)، راهبردها (راهبردهای توسعه فردی و راهبردهای سطح سازمانی) و پیامدها (پیامدهای فردی، سازمانی و اجتماعی). مدل به‌دست‌آمده، جنبه‌های تاریک سازمان در نظام آموزش عالی مبتنی بر نظریه تعامل‌گرایی اجتماعی را به‌صورت عمیق و غنی توصیف می‌کند.
نتیجه‌گیری: شناخت عوامل اثرگذار، راهبردها و پیامدهای جنبه‌های تاریک سازمان در نظام آموزش عالی با استفاده از مدل پیشنهادی می‌تواند به سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان و کارگزاران نظام آموزش عالی در مدیریت این پدیده کمک کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Introducing a Model of Dark Sides of the Organization Based on the Theory of Social Interactionism in the Higher Education System

نویسندگان [English]

  • Roya Dashti 1
  • Esmaeil Assadi 2
  • Rashid Zolfaghari zaferani 3
1 Ph.D. Candidate, Department of Public Management, Faculty of Educational Sciences and Management, Islamic Azad University, Rudehen, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Public Administration, Faculty of Management, Shahid Sattari Aeronautical University, Tehran, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Educational Sciences and Management, Faculty of Management, Islamic Azad University, Rudehen University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Background & Purpose: Dark sides of the organization are integral parts of any organization and encompass all aspects of the organization. The theory of social interactionism also examines the behaviors and interactions of human beings in social life. Accordingly, the purpose of this study is to present a model of the dark sides of the organization in the higher education system based on the theory of social interaction.
Methodology: This research is applied in terms of type, developmental in terms of purpose, descriptive-exploratory in terms of implementation method, and qualitative in terms of data type. The sample of participants in the study included 15 scientific experts in the field of higher education management in Fars Province who were selected by purposive sampling. Data were collected using interview tools. The interviews continued until the theoretical saturation stage was reached after 12 interviews. Data were analyzed using the foundation data theorizing approach in three stages of open, axial, and selective coding.
Findings: 118 concepts of open source interviews were classified into 24 sub-categories and 12 main categories, which were placed in a paradigm model in the form of six main categories: causal conditions (organizational causes and individual causes), background (internal and external environment), interventionist (employee characteristics and managerial characteristics), central phenomenon (dark sides of organization), strategies (individual development strategies and organizational level strategies) and consequences (individual, organizational, and social consequences). The model deeply describes the dark sides of the organization in the higher education system based on the theory of social interaction.
Conclusion: Understanding the influential factors, strategies, and consequences of the dark sides of the organization in the higher education system using the proposed model can help policy makers, planners, and agents of the higher education system to manage this phenomenon.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dark sides of organization
  • Social interaction theory
  • Higher education system
آشنا، مصطفی؛ عباس‌پور، عباس؛ دهقانان، حامد و حقیقی کفاش، مهدی (1398). شناسایی رفتارهای منحرف سازمانی کارکنان و سازوکارهای کاهش آن در سازمان‌های نظارتی: کاربردی از روش کیو سورت. چشم‌انداز مدیریت دولتی، 10(1)، 39-58.
آغاز، عسل؛ ضیایی، مهیار و فرزاد، گلنار (1395). بررسی رفتارهای مخرب کاری و رفتارهای شهروندی سازمانی از منظر تفاوت‌های فردی کارکنان. مدیریت فرهنگ سازمانی، 14(1 )، 155-179.
اشتراوس، انسلم و کوربین، جلیت (1398). مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای. (ابراهیم افشار، مترجم). تهران: نشر نی.
باوندپور، مریم و زاهدی، شمس‌السادات (1396). شناسایی عوامل مؤثر بر ظهور جنبه‌های تاریک سازمان‌ها با استفاده از روش فراترکیب. چهارمین کنفرانس ملی در مدیریت، حسابداری و اقتصاد، تهران.
براتی، هاجر؛ عریضی، حمیدرضا؛ براتی، آذر؛ سرهنگی، کامران و رنجبر، حمیدرضا (1392). تأثیر عدالت سازمانی و جو سازمانی بر رفتارهای ضد تولید. مدیریت فرهنگ سازمانی، 11(4)، 181-197.
بوریل، گیبسون و مورگان، گارت (1397). نظریه‏های کلان جامعه‌شناختی و تجزیه‏وتحلیل سازمان: عناصر جامعه شناختی حیات سازمانی. (محمد تقی نوروزی، مترجم) (چاپ پنجم)، تهران: اتتشارات سمت.
ترک‏زاده، جعفر و فریدونی، فائزه (1397). پیش‌بینی شیوع رفتارهای سیاسی سازمانی در انواع جو سازمانی. جامعه‌شناسی کاربردی، 29(3)، 117-138.
تیموری، عابدین (1398). بررسی انتقادی مکتب کنش متقابل نمادین از منظر اندیشمندان مسلمان با تأکید بر آرای علامه طباطبایی(ره)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه باقرالعلوم(ع).
جعفری‌نیا، سعید، حسن‌پور، اکبر، خیراندیش، مهدی و ابراهیم‌پور آهندانی، عاطفه (1399). الگوی راه‌کارهای مدیریت رفتار سیاسی انحرافی در صنعت بانکداری با رویکرد کیفی. پژوهشنامه مدیریت تحول، 12(1)، 99-118.
حسان، مصطفی، سیدجوادین، سیدرضا، فیاضی، مرجان و سید نقوی، میرعلی (1399). ارائه الگوی پیاده‌سازی کانون تفکر در صنعت بانکداری: رویکرد داده‌بنیاد. مطالعات منابع انسانی، 10(4)، 3-21.
حق‌گویان، زلفا، کریمی مالک‌آبادی، لاله و کاظمی، زهره (1397). بررسی نقش بدبینی سازمانی در سایش اجتماعی: سکوت سازمانی به‌عنوان متغیر میانجی. مدیریت سرمایه اجتماعی، 5(4)، 553-577.
خواستار، حمزه (1388). ارائه روشی برای محاسبه پایایی مرحله کدگذاری در مصاحبه‌های پژوهشی. حوزه و دانشگاه روش‌شناسی علوم انسانی، 15(58)، 161-174.
راسخ، نازنین، خانمرادی، سعید و زردشتیان، شیرین (1398). تأثیر درک سیاست‌های سازمانی و درک حمایت‌های سازمانی در بروز رفتارهای انحرافی در سازمان‌های ورزشی غرب ایران. فصلنامه مرکز مطالعات راهبردی وزارت ورزش و جوانان، 18(43)، 265-288.
رستمی تبریزی، لمیا و محتشمی، ندا (1392). نظریه تعامل‌گرایی و تحلیل انتقادی آن. مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، 5 (2)، 59- 103.
‌روشن‌ضمیر، محمود، ایرانی، ‌سمیرا و یزدانی، ‌حمیدرضا (1396). شناسایی عوامل سازمانی مؤثر بر بروز رفتار انحرافی کارکنان (مورد مطالعه: ستاد مرکزی دانشگاه تهران). فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 23(7)، 183-204.
رئیسی، آسیه و ناستی زایی، ناصر (1398). بررسی رابطه بین بدبینی سازمانی و رفتار ضدشهروندی سازمانی با نقش میانجی حسادت سازمانی. مشاوره شغلی و سازمانی، 11(38)، 117-136.
زینلی، سینا، منظری توکلی، علیرضا و سلاجقه، سنجر (1398). تبیین عوامل مرتبط با رفتارهای انحرافی کارکنان با توجه به نقش سبک رهبری مدیران و ارائه الگوی مناسب. مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 62، 511- 525.
ساعی، الهام، بشلیده، کیومرث، مرعشی، سیدعلی و ارشدی، نسرین (1399). طراحی و آزمون الگویی از برخی پیشایندها و پیامدهای سیاسی‏ کاری ادراک‏ شده در کارکنان شرکت پالایش نفت آبادان. مجله علمی مدیریت فرهنگ سازمانی، 18(1)، 69-90.‎
سفیدچیان، سلمان، مظلومی، نادر و صالحی صدقیانی، جمشید (1396). الگویی از آنومی سازمانی و عوامل ایجاد کننده آن. مطالعات رفتار سازمانی، 4(24)، 104- 130.
سلمانی، داود و رادمند، محبوبه (1388). بررسی نقش سازمان و مدیریت در بروز رفتارهای کاری انحرافی. مدیریت دولتی (دانش مدیریت)، 1(3)، 51-68.
سید جوادین، سید رضا، قلی‌پور، آرین و جانعلی‌زاده شوکی، محمد (1393). شناسایی تأثیر به‌کارگیری سبک رهبری زهرآگین در سازمان بر نتایج و پیامدهای منابع انسانی. پژوهش‌های مدیریت منابع انسانی، 6(4)، 109-127.
سید نظری، زینب، حسنی، محمد، قلعه‏ای، علیرضا و کاظم‌زاده بیطالی، مهدی (1395). رابطه بین ادراک از فضای سیاسی سازمان با تمایل به ترک شغلی، عملکرد شغلی و رفتار شهروندی سازمانی: آزمون میانجی عدالت سازمانی. مجله توانبخشی، 17(4)، 338-349.
سید نقوی، میرعلی و رفعتی الاشتی، کیمیا (1394). رفتار سازمانی پیشرفته. تهران، انتشارات مهکامه.
شمس، احمد (1393). بررسی بنیادین انحراف‏های اجتماعی با تأکید بر نظریه تعامل گرا. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 7(1)، 37-56.
صابونچی، رضا و پژوهان، فاطمه (1395). طراحی مدل معادلات ساختاری اعتماد بین فردی و رفتار سیاسی با اثربخشی کارکنان ادارات ورزش و جوانان. مطالعات مدیریت رفتار سازمانی در ورزش، 3(1)، 77-83.
صالحی، کیوان، بازرگان، عباس، صادقی، ناهید، شکوهی‏یکتا، محسن (1394). تحلیل پدیدارشناسانه ادراک و تجربه زیسته معلمان مدارس ابتدایی از نقاط ضعف و قوت برنامه ارزشیابی‌ توصیفی. پژوهش در نظام‌های آموزشی، 9(31)، 19-68.
فتاحی، فرهاد، جهانگیرفرد، مجید و مهدیزاده، علی (1399). تأثیر رفتارهای منفعت‌طلبانه مدیران بر بروز رفتارهای انحرافی کارکنان. پژوهشنامه نظم و امنیت انتظامی، 13(49)، 188-212.
گل‌پرور، محسن، حسین‌زاده، خیراله، عابدینی، مایده و اشجع، آرزو (1393). الگوی ساختاری نقض قرارداد روان‌شناختی، تعهد سازمانی، ‌ترک خدمت، رضایت شغلی و رفتارهای انحرافی. پژوهش‏های علوم‌شناختی و رفتاری، 4(1)، 55-70.
مرشدی تنکابنی، محمدحسن (1400). بررسی ارتباط رفتارهای انحرافی کارکنان در ترومای سازمانی دانشگاه علوم پزشکی ایلام. دو فصلنامه مطالعات آموزشی نما آجا، ۱۷(1)، 44-52.
مقدم، علیرضا و محمودی میمند، مهدی (1397). اثر بدبینی سازمانی بر گرایش به رفتارهای انحرافی. مطالعات مدیریت (بهبود و تحول)، 27(89)، 73-89.
ملک شاهی، فاطمه، فرهنگی، علی اکبر، شفیعی، میثم و زارعی متین، حسن (1398). توسعه مفهوم رفتار شهروندی سازمانی با استناد به جنبه‌های تاریک آن، فصلنامه مطالعات رفتار سازمانی، 8(29)، 133- 158.
ملکی، محمد رضا و قربانیان، عظیمه (1393). رابطه توانمندسازی ساختاری و عملکرد حرفه‌ای پرستاری در بیمارستان. فصلنامه علمی تخصصی طب کار، ۶ (۳)، 32-40.
منوریان، عباس و علیخانی، عباس (1380). مدیریت رفتارها و تعارضات سیاسی. مدیریت دولتی، (51)، 73-82.
مهریار، حجت اله، داودی، حافظ و عبداللهی مفرد، بلال(1398). تأثیرات رقابت جویی افراطی و حسادت بین فردی کارکنان (رفتار انحرافی) بر ایجاد جو مسموم در سازمان. مطالعات اقتصاد، مدیریت مالی و حسابداری، 5(4)، 63- 82. 
نصر اصفهانی، علی و حیدری، پریسا (1398). تأثیر حسادت در محل کار بر رفتار انحرافی کارکنان. مطالعات مدیریت (بهبود و تحول)، 28(91)، 119-138.
هادوی نژاد، مصطفی و بهارلویی، الهه (1394). رفتارهای منافقانه در ارتباطات بین فردی در سازمان: پیشایندها و پیامدهای سازمانی. مدیریت دولتی، 7(2)، 393-412.
همتی نوع‏دوست گیلانی، مهناز و غلامی، فاطمه (1397). رابطه بین رهبری اخلاقی و رفتارهای انحرافی کارکنان با نقش واسطه‌ای عزت نفس. اخلاق در علوم و فنّاوری، ۱۳ (۳)، 85- 91.
وهاب‌زاده مقدم، فاطمه سادات، خائف‌الهی، احمد علی و دلخواه، جلیل (1400). کاهش اهمال‌کاری کارکنان با گونه‌شناسی مزاج. مطالعات منابع انسانی، 11(1)، 127-150.
یاسینی، علی، شیری، ادشیر و مرادی کیا، فریبا (1397)؛ مطالعه مقایسه‌ای نقش جنبه‌های منفی رفتار سازمانی در بروز رفتارهای ناکارآمد شغلی کارکنان، مطالعات مدیریت بهبود و تحول، 27(90)، 65- 88.
یزدان‌شناس، مهدی و آقایی، مصطفی (1398). الگوی اثرگذاری جو اخلاقی ادراک‌شده، اعتماد سازمانی و عملکرد پیشگامانه خدمت به مشتری؛ نقش سیاسی‌کاری ادراک‌شده در نظام پاداش سازمان. فرایند مدیریت و توسعه، 32(1)، 135- 157.
Abdullah, A., & Marican, S. (2016). The effects of big-five personality traits on deviant behavior. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 219, 19-25.
Al-Madadha, A., Al-Adwan, A. S., & Zakzouk, F. A. (2021). Organisational Culture and Organisational Citizenship Behaviour: The Dark Side of Organisational Politics. Organizacija, 54(1).
Badura, K., Frank, E. L., Guan, Z., & MacGowan, R. (2020). Understanding the Darker Side to Organizational Behavior. In Academy of Management Proceedings. Briarcliff Manor, NY 10510: Academy of Management.
Baron, J. (2003). Value analysis of political behavior. Self-interested: Moralistic:: Altruistic: Moral. University of Pennsylvania Law Review, 151(3), 1135-1167.
Demir, M. (2011). Effects of organizational justice, trust and commitment on employees' deviant behavior. Anatolia, 22(2), 204-221.
Griffin, R. W., & Lopez, Y. P. (2005). “Bad behavior” in organizations: A review and typology for future research. Journal of management, 31(6), 988-1005.
Griffin, R. W., & O'Leary-Kelly, A. (2004). The dark side of organizational behavior (Vol. 16). Pfeiffer.
Guo, L., Zhao, H., Cheng, K., & Luo, J. (2020). The relationship between abusive supervision and unethical pro-organizational behavior: linear or curvilinear? Leadership & Organization Development Journal, 41(3), 369-381.
Haldorai, K., Kim, W. G., Chang, H. S., & Li, J. J. (2020). Workplace spirituality as a mediator between ethical climate and workplace deviant behavior. International Journal of Hospitality Management, 86, 102372.‏
Kılıc, M., & Gunsel, A. (2019). The dark side of the leadership: The effects of toxic leaders on employees. European Journal of Social Sciences, 2(2), 51-56.
Klein, R. H. (2007). The "dark side" of OCB: Examining the relationship between citizenship behavior and work-to-family conflict. Graduate Theses and Dissertations. Available in: https://digitalcommons.usf.edu/etd/2247
Kvale, S. (1996). Interviews: An Introduction to qualitative research interviewing. Thousand Oaks, CA: Sage.
Linstead, S., Maréchal, G., & Griffin, R. W. (2014). Theorizing and researching the dark side of organization. Organization studies, 35(2), 165-188.
Manning, P. (2010). The dark side of social capital: Lessons from the Madoff case. In Reframing corporate social responsibility: Lessons from the global financial crisis. Emerald Group Publishing Limited.
Mills, C. (2011). Grappling with the dark side of organizations [Paper in special issue: Exploring the Dark Side of Organisations: A Communication Perspective. Mills, Colleen (ed.).]. Australian Journal of Communication, 38(1), 1-19.
Mohan, H., & Lone, Z. A. (2021). Psychological Wellbeing of Employees. Mohan, Hitesh, & Ahmad Lone, Zahoor (2021). Psychological wellbeing of employees. International Journal of Emerging Technologies and Innovative Research, 8(4), 53-62.
Neale, C. A. (2019). The relationship between OCB, CWB, job crafting, values, and personality: The dark side of job crafting. North Carolina State University.
Noermijati, N., Firdaus, E., & Baltimurik, R. (2021). The effects of personality, deviant behavior, and employee engagement on frontline employees' organizational commitment. Management Science Letters, 11(3), 1033-1044.‏
O'Connor, P. J., Stone, S., Walker, B. R., & Jackson, C. J. (2017). Deviant behavior in constrained environments: Sensation-Seeking predicts workplace deviance in shallow learners. Personality and Individual Differences, 108, 20-25.
Olafsen, A. H., Niemiec, C. P., Halvari, H., Deci, E. L., & Williams, G. C. (2017). On the dark side of work: A longitudinal analysis using self-determination theory. European Journal of Work and Organizational Psychology, 26(2), 275-285.
Paillé, P. (2011). Stressful work, citizenship behaviour and intention to leave the organization in a high turnover environment: examining the mediating role of job satisfaction. Journal of Management Research, 3(1), 1-14.
Paulhus, D. L., & Williams, K. M. (2002). The dark triad of personality: Narcissism, Machiavellianism, and psychopathy. Journal of research in personality, 36(6), 556-563.
Peterson, D. K. (2002). Deviant workplace behavior and the organization's ethical climate. Journal of business and psychology, 17(1), 47-61.
Sesen, H., Soran, S., & Caymaz, E. (2014). Dark side of organizational citizenship behavior (OCB): Testing a model between OCB, social loafing, and organizational commitment. International Journal of Business and Social Science, 5(5), 125-135.
Singh, L. B., & Vashisht, A. (2021). From verbal abuse to intention to leave: role of engagement and emotional exhaustion. World Review of Entrepreneurship, Management and Sustainable Development, 17(2-3), 161-185.
Strauss, A. & Corbin, J., &. (1998). Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory (2nd Ed)., Sage publications.
Tjosvold, D. (2006). Defining conflict and making choices about its management: Lighting the dark side of organizational life. International Journal of Conflict Management, 17(2), 87-95.
Tuzun, I. K., Çetin, F., & Basım, H. N. (2017). Deviant employee behavior in the eyes of colleagues: the role of organizational support and self-efficacy. Eurasian Business Review, 7(3), 389-405.
Vecchio, R. P. (2000). Negative emotion in the workplace: Employee jealousy and envy. International Journal of Stress Management, 7(3), 161-179.